Ali Ahmadi’s Reviews > دیوان اشعار رودکی > Status Update

«وگر پهلوانی ندانی زبان
وَرَز رود را ماورالنهر دان»

اگه زبان پهلوی نمیدونی، به ورز رود بگو ماوراءالنهر.

فردوسی هم وقتی تعریف میکنه فریدون از اروند رد میشه که به جنگ ضحاک بره میگه
«اگر پهلوانی ندانی زبان
به تازی تو اروند را دجله خوان»

«ابله و فرزانه را فرجام خاک
جایگاه هر دو اندر یک مغاک»

یا

«پس‌ در دل‌ خود تفكر كردم‌ كه‌ چون‌ آنچه‌ به‌ احمق‌ واقع‌ می‌شود، به‌ من‌ نیز واقع‌ خواهد گردید، پس‌ من‌ چرا حكیم‌ بشوم‌؟ و در دل‌ خود گفتم‌: این‌ نیز بطالت‌ است. زیرا كه‌ هیچ‌ ذكری‌ از مرد حكیم‌ و مرد احمق‌ تا به‌ ابد نخواهد بود. چونكه‌ در ایام‌ آینده‌ همه‌ چیز بالتّمام‌ فراموش‌ خواهد شد. و مرد حكیم‌ چگونه‌ می‌میرد آیا نه‌ مثل‌ احمق‌؟»
کتاب جامعه ۲: ۱۵-۱۶

رودکی اولین کسی بود که کلیله و دمنه رو به فارسی دری منظوم درآورد که متاسفانه کمتر از صد بیت پراکنده از اون به ما رسیده، از جمله این تک‌بیت از داستان معروف و غم‌انگیز لاک‌پشت و مرغابی‌ها:

«چون کَشَف انبوه غوغایی بدید
بانگ و ژَخِّ مردمان، خشم آورید»

(کشف همون لاک‌پشته که غوغای مردم عصبانیش می‌کنه. پس دهان باز می‌کنه که جواب بده و میشه اونچه که باید بشه.)

«مِهر دیدم بامدادان چون بتافت
از خراسان سوی خاور می‌شتافت

نیم روزان بر سر ما برگذشت
چون به خاور شد ز ما نادید گشت»

آیا در زمان رودکی خورشید از شرق طلوع میکرده و در شرق غروب میکرده؟! گویا خاور در اون زمان هم معنی شرق میتونسته بده هم غرب، باختر هم هر دو معنی رو داشته، با این که در پارسی باستان به معنی شمال هم به کار رفته! خلاصه که تشریح دقیق جهت‌یابی عصر سامانی-غزنوی خودش موضوع یه مقاله‌ست.

«هر که نامُخت از گذشت روزگار
نیز ناموزد ز هیچ آموزگار»

در همین راستا عنصرالمعالی هم در قابوسنامه گفته:
«آخر گفت: هر که روزگار او را دانا نکند در آموزش او هیچ‌کس را رنج نباید برد که رنج او ضایع باشد.»

«چه نیکو سخن گفت یاری به یاری
که تا کی کشم از خُسُر ذِل و خواری»

خُسُر: پدر زن/پدر شوهر
(خُش: مادر زن/ مادر شوهر)

هنوز هم در نواحی شرقی ایران استفاده میشه و یکی از معدود کلمات فارسی برای اشاره به اعضای فامیله که جنسیت نداره.

«مِهر جویی ز من و بی‌مهری
هُدِه خواهی ز من و بیهده‌ای»

هده: راست و درست —— بیهده/بیهوده: باطل و هرزه

اینطور شده که بیهوده تو زبان مونده و هده کم‌کم به تاریخ پیوسته.

«یکی آلوده‌ای باشد، که شهری را بیالاید
چو از گاوان یکی باشد، که گاوان را کند ریخن»

این یکی خیلی جالب نیست اما معنی بیت میشه «یه سیب خراب بقیه رو هم خراب میکنه.» ریخ یعنی گلاب‌به‌روتون اسهال و هنوز تو گویش‌های خراسانی به شکل «به ریخ افتادن» پرکاربرده. اما عبارت ریقو هم از همین جا میاد: کسی که به علت ناراحتی گوارشی ضعیف و لاغر شده.

«بت‌پرستی گرفته‌ایم همه
این جهان چون بت است و ما شَمَنیم»

شمن رو اولین بار تو انگلیسی دیده بودم. معنای امروزیش میشه کسی که برای پیشگویی یا شفا یا چیزهای مشابه با عالم ارواح و غیب ارتباط می‌گیره. تا این که دیدم تو شعر فارسی هم بسیار پرکاربرد بوده، اما با معنایی کمابیش متفاوت: بت‌پرست.

در پایان هزاره‌ی اول میلادی و در آسیای میانه، مهم‌ترین گروهی که به چشم مسلمون‌ها بت‌پرست می‌اومدن بودایی‌ها بودن.

«یار بادت توفیق، روزبهی با تو رفیق
دولتت بادا حریف، دشمنت غیشه و نال»

چرا رودکی آرزو می‌کنه که دولت/ثروت حریفت باشه؟ حریف در اصل به معنی دوست و هم‌نشین بوده (کسی که باهاش حرف میزنی؟) همون‌طور که مولوی میگه «نی حریف هر که از یاری برید.» پس حریف به معنای رقیب از کجا میاد؟ کسی که با شما سر میز قمار هم‌بازی می‌شده و طبیعتن با هم حرف می‌زدین و شاید بیرون از اونجا هم دوست شما بوده می‌شده حریف.