Akash Joshi's Blog

Ever heard about the “Self-Made Man” (or Woman for that matter. People close to me tell me that I have loads of character flaws, but don’t want misogyny added to that list)? It’s a term that is supposed to represent a person who has battled alone against all odds and thrived. When you think seriously about it, it is just pure horseradish (just being sensible). Next time you encounter such a Self-Made person, please have a chat with him about how he made it by himself; answers are likely to be hi...

‘૦૯માં જયારે અમારું ઘર તૈયાર થઇ રહ્યું હતું ત્યારે રસોડામાં સ્ટોર હોવો જોઈએ કે નહિ તે વિશે ચર્ચા વિચારણા થઇ હતી. પછી નિર્ણય લેવાયો કે સ્ટોરની જરૂર નથી. જે જોઈએ, જયારે જોઈએ, ત્યારે મળી રહે છે ને! તો સ્ટોરની જગ્યાએ પ્રભુને સ્થાપિત કર્યા. 

પછી ૨૦૧૭માં જયારે મેં કાયમી લેખક થવાનો નિર્ણય લીધો તો ઘરની આવક સ્વાભાવિકપણે ઓછી થઇ ગઈ, જેથી વધારે બચત કરવાં અમે લોકો અનાજ સંગ્રહ માટે ૭-૭ કિલોના ડબ્બા લઇ આવ્યાં ઘઉં, ચોખા ને દાળ માટે, હોલસેલમાં થોડી બચત થાય ને! સંગ્રહ વધવાથી પછી ધનેરાં પણ જોવાં મળ્યાં, એટલે પછ...

An Indian’s perspective

Pronunciation: ā as in calm

I had some time (a lot actually) on my hands in the last year to binge on YouTube and the internet. Somewhere along the way, I got to Christopher Hitchens and then to Richard Dawkins and after watching a lot of their videos, I purchased their books on atheism and started with Dawkins’s ‘The God Delusion’.

The book starts with a lot of definitions that added to my religious vocabulary; deist, theist, atheist, agnostic, pantheist and of ...

વાર્તાઓ એવી હોવી જોઈએ કે વાંચવી ગમે, વાર્તાઓમાં વસી જવું ગમે. દાદા ઈતિહાસ ભણાવતા, મને ઘણી વાર્તાઓ પણ કહેતા. એમાંથી એક હતી પૃથ્વીરાજ ચૌહાણની વાર્તા. ઘણા લોકો, ઘણી વાતો, કોઈ કહે એને ઘોરીને ૧૭ વાર હરાવ્યો, કોઈ કહે ૨૨, તો કોઈ કહે બે. સત્ય જે પણ હોય, પણ બેથી તો વધારે જ હશે. આપણે લોકોએ જ્યાં ભૂલ કરી તે હતી આપણી દરિયાદિલી. ઘણીવાર હરાવીને પણ પૃથ્વીરાજે ઘોરીને જવા દીધો પણ પહેલો મોકો મળતાં જ ઘોરીએ પૃથ્વીરાજને મારી નાખ્યો. હવે પૃથ્વીરાજને કઈ રીતે માર્યો, તેમાં પણ લોકો જુદી જુદી વાતો કરે છે. હું તમને મારી વાત બતાવું.

તરાઇનની લડાઈમાં હાર્યા બાદ પૃથ્વીરાજને આંધળો કરી દેવામાં આવ્યો અને એને અને ચંદ બરદાઈને (રાજ કવિ) બંદી બનાવવામાં આવ્યો. ઘોરી એક દિવસ તેના સૈનિકોનો યુદ્ધ કૌશલ જોઈ રહ્યો હતો અને પૃથ્વીરાજને દેખાડી રહ્યો હતો (એ ક્યાં જોવાનો હતો!) કે જુઓ અમારે ત્યાં કેવા કેવા જોદ્ધા છે. ત્યારે ચંદ બોલ્યો, ‘આ તો કંઈ નથી, મહારાજ પૃથ્વીરાજ જેવો ધનુર્ધર તમને શોધે મળશે નહીં. પારખી જુઓ.”

ઘોરી હસ્યો, “આ આંધળો શું કરી શકે?”

“મહારાજની ભુજાઓમાં એ તાકાત છે કે જો બાણ છોડે તો સાત ઢાલ પાર કરીને પણ લક્ષ્ય વીંધે.”

ઘોરીને નવાઈ લાગી, જોવાની ઈચ્છા થઇ. એટલે હા પાડી.

પણ ચંદ બોલ્યો, “મહારાજ, પૃથ્વીરાજ પણ મહારાજ છે, કોઈના બોલ્યે નહીં કરે. પણ તમે બરોબરીના છો. તમે તાળી પાડશો તો જ કરશે.”

ઘોરી માની ગયો, બધી વ્યવસ્થા કરાઈ અને પૃથ્વીરાજને લક્ષ્ય સામે ઊભો રખાયો અને એને એક બાણ અને ધનુષ અપાયાં. એની પાસે ઊભા રહી ચંદ બોલ્યો,

“चार बांस, चौबीस गज, अंगुल अष्ट प्रमाण। ता ऊपर सुल्तान, मत चूके चौहाण।”

આ પંક્તિઓ સાંભળીને શરીરમાં વીજળી પ્રસરી જાય છે. શું લખ્યું છે! વાહ! પૃથ્વીરાજ શબ્દભેદી બાણ ચલાવવાની વિદ્યામાં પારંગત હતો. અને ઉપરથી ચંદે તેને બતાવી દીધું કે ઘોરી, ચાર વાંસ, ૨૪ ગજ અને ૮ આંગળી દૂર ઉપર બેઠો છે, લક્ષ્ય ચૂકીશ નહીં ચૌહાણ. શું વાત!

બાકી તો તમે જાણો છો. પૃથ્વીરાજનું બાણ ચૂક્યું નહીં. એ અને ચંદ અમારાં માટે અમર થઇ ગયા. વાર્તા છે, કવિતા છે, હું નથી જાણતો કે ત્યાં ત્યારે શું થયું હતું ને શું નહીં. પણ એવી રીતે લખવામાં આવ્યું છે કે મને વાર્તાને સત્ય માનવાની ઈચ્છા થઇ આવે છે. લખો તો આમ.

….મત ચૂકે ચૌહાણ…

જય શ્રી કૃષ્ણ.

ઘણીવાર મને પ્રેમચંદની વાર્તાઓ સમજ નહોતી પડતી, શેખ્સફિયરની પણ નહીં, ઘણીવાર વાર્તા ક્યારે શરૂ થાય ને ક્યારે પતી જાય, તે પણ સમજાતું નહોતું. આવી વાર્તાઓ સમજવા માટે કોઈ બીજી જ દૃષ્ટિ જોઈએ કદાચ.

ચાલો, આજે એવી જ એક વાર્તા સંભળાવું તમને. એડગર એલેન પોની “The Cask of Amontillado”. મને વાર્તાનો કંઈ જ સાર મળ્યો નહીં સિવાય એક. છેલ્લે કહીશ.

સાંભળો.

***

ફોર્ચુંનાટોએ મને હજારો વખત ખોટું લગાડ્યું હતું અને હું શાંતિથી ઝેર પીને બેઠો રહેતો હતો. પણ જયારે મને ખબર પડી કે એણે મારા ખાનદાન, મોનટ્રેસોરનાં નામની મજાક કરી હતી, એક પ્રતિષ્ઠિત, માનનીય, નામદાર ખાનદાનનાં નામની મજાક, તો મેં એને પાઠ ભણાવવાનું નક્કી કર્યું હતું.

પણ તમે એવું જરાય ન સમજતાં કે મેં આ નિર્ણય વિશે કોઈને કહ્યું કે ખબર પડવા દીધી. હું વેર તો વાળીશ પણ એ રીતે કે મને કોઈ તકલીફ ન પડે. જો વેર વળતાં તકલીફ થાય તો પછી તો જે હતું, એવું ને એવું રહી જશે ને! અને વેર એ રીતે વળવું જોઈએ કે સામે વાળાને ખબર પણ પડે કે કોણ વેર વાળે છે અને શા માટે.

મેં ફોર્ચુંનાટોને મારા પર સંદેહ કરવાની કોઈ તક ન આપી. હું એની સામે પહેલાંની જેમ જ હસતો રહ્યો, પણ એને શું ખબર કે હું એનાં પર હસી રહ્યો છું, એ વાત પર હસી રહ્યો છું જે એની સાથે થશે. ફોર્ચુંનાટો એક તાકાતવર માણસ હતો, લોકો એનાંથી ડરતાં.

પણ એની એક કમજોરી હતી; શરાબ અને એ તે ખૂબ માણતો. એને જાતજાતની શરાબ વિશે ખબર હતી અને એવું લાગતું કે એ કોઈ જાતનો મદિરાનો પારખી છે. પારખી તો હું પણ હતો અને જાતજાતની ઉત્તમ મદિરા હું પણ ખરીદતો અને હવે એ મદિરા જ મને મારો વેર વાળવામાં મદદ કરશે.

વસંતની એક સાંજે, જયારે લગભગ અંધારું થઇ ગયું હતું, હું ફોર્ચુંનાટોને સુમસાન સડક પર એકલો મળ્યો. એ મારી સાથે પહેલાં કરતાં વધારે સભ્યતાથી પેશ આવ્યો, પણ એ તો એ નહીં, એની અંદર ગએલી મદિરા કરી રહી હતી. મેં એની સાથે હાથ મળવ્યો જેમ કોઈ વર્ષો જૂનો મિત્ર હોય.

“ફોર્ચુંનાટો! કે છે તું?”

“મોનટ્રેસોર! કેમ છે મિત્ર?”

“મારા વ્હાલા ફોર્ચુંનાટો, હું તારા વિશે જ વિચારતો હતો. હું એક નવી જાતની મદિરાનું પીપું લઇ આવ્યો છું. લોકોએ કહ્યું કે એ અમોંતિલાડો છે. પણ..”

“અમોંતિલાડો? ન હોય?”

“જાણું છું. મને પણ ભરોસો નથી એટલે જ લુકરેસી પાસે જઈ રહ્યો હતો. એ મદિરાનો જબરો પારખી છે. કદાચ એ મને..”

“લુકરેસી? એને તો છાશ ને લસ્સીમાંયે ખબર નથી પડતી. તું ચલ..”

“ક્યાં?”

“તારા ભોંયરામાં. મદિરા ચાખવા.”

“ના ના, ભાઈ. ત્યાં તો ઠંડ અને અદ્રતા હશે. અને તારી તબિયત ઠીક નથી.”

“તબિયત ને જવા દે, મને કંઈ નહીં થાય. અમોંતિલાડો? તને કોઈ બકાવે છે.”

ફોર્ચુંનાટોએ મારો હાથ પકડ્યો અને મારી કોઠી તરફ લઇ ગયો. મેં એને લઇ જવા દીધો. અહીં મારું કુટુંબ, મોનટ્રેસોર પેઢીઓથી રહેતું હતું. આજે કોઈ નહોતું. નોકરોને મેં કહ્યું હતું કે હું કાલ સુધી નહીં આવું એટલે કોઠીમાં જ રહે. મને ખબર હતી કે મારો પગ બહાર પડતાં જ એ લોકો પણ મૉજ કરવાં ભાગી જશે.

મેં બે સળગતી મશાલો દીવાલ પરથી ઉતારી, એક એને આપી, અને એને ભોંયરા પાસે લઇ ગયો. પથરાનાં પગથિયા નીચે ગાઢ અંધકારમાં ઉતારી રહ્યા હતા. હું પહેલા ગયો અને એને ધ્યાનથી નીચે આવવા કહ્યુ. હું કાળા કૂવામાં ઉતરતા ગયા અને છેલ્લે નીચે કઠણ જમીન દેખાઈ. અમે અમારાં કુટુંબના અંતિમ ધામમાં આવી ગયા હતા. કેટલાય મોનટ્રેસોરના હાડકાઓ અહીં આરામ કરી રહ્યા હતા. અને અહીં જ અમે અમારી સૌથી કીમતી મદિરા પણ રાખતાં. અહીં, ઠંડ, અંધકાર, અને હવા રહિત વાતાવરણમાં.

ફોર્ચુંનાટો પીધેલો હતો એટલે અચકાઈને ચાલતો હતો. એ અંધકારમાં જોવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યો હતો. અમારી મશાલો પણ આ અંધકારની સામે ફીકી પડી રહી હતી. પણ થોડીવારમાં અમારી આંખો ટેવાઈ ગઈ અને અમને ત્યાં પડેલા હાડકાઓનાં ઢેરની વચ્ચે પડેલા મદિરાના પીપો દેખાયા. મેં એક બોતલ કાઢી, એનું ગળું તોડી દીધું અને ફોર્ચુંનાટોને આપી.

“લે, આ મેડોક તને ગર્મી આપશે.”

“તારા પૂર્વજોને સલામ,” કહી ફોર્ચુંનાટો બોતલ ગટગટાવી ગયો. “બહુ સરસ છે આ. પણ અમોંતિલાડો?”

“થોડી આઘી છે. ચાલ.”

અમે થોડા વધારે આગળ ગયા. હવે અમે નદીની નીચે હતા. ઉપરથી થોડા ટપકા પડી રહ્યા હતા. અમે હાડકાઓ વચ્ચે ચાલતાં ચાલતાં થોડાંક વધારે આગળ ગયા.

“તારું ભોંયરું તો બહુ વિશાળ છે. અનંત લાગે છે!”

“મારું કુટુંબ પણ તો બહુ નામી હતું. ચલ, હવે થોડું જ આગળ છે.”

મેં એને એક બીજી બોતલ તોડી આપી.

“લે આ ડી ગ્રાવ. બહુ જ સરસ છે.”

એ એક ઘૂંટમાં પી ગયો અને બોતલ ફેંકી દીધી.
અમે ચાલતા રહ્યા અને છેલ્લે જગ્યાએ પહોંચી ગયા. એક નાનકડા કક્ષમાં. મને જોઈતી હતી એ જગ્યા. અહીં હવા એટલી જૂની હતી કે અમારી મશાલો ઓલવાઈ જવાની તૈયારીમાં હતી. કક્ષની ત્રણ બાજુ પર હાડકાઓ હતા અમારાથી પર ઉંચે સુધી. ચૌથી દીવાલથી કોઈએ બધા હાડકા નીચે જમીન પે વિખેરી દીધા હતા.

દીવાલની મધ્યમાં બીજા કક્ષમાં જવાની જગ્યા હતી એમ કહી શકાય, ત્રણ ફૂટ પહોળી, છ ફૂટ ઉંચી અને આશરે ચાર ફૂટ ઊંડી. આટલી મોટી જગ્યાની સામે આ કૉ ખાલી એક ખાડા જેટલી જગ્યા હતી.

“ચાલ, અમોંતિલાડો એમાં જ છે. આગળ વધ.” મેં કહ્યું.

એ લથડતા ચાલતો રહ્યો અને હું એની ઠીક પાછળ. એ અંદર પેઠો અને ત્યાં તો બીજી દીવાલ હતી જેના પર બે લોઢાના કડા હતા અને એક સાંકળ. એ આશ્ચર્યમાં વિચારતા ઉભો રહ્યો ને ત્યાં સુધીમાં તો મેં સાંકળ લઈને એને બે કડા વચ્ચે બાંધી દીધો. અને સાંકળને તાળુ મારી દીધું.

“ફોર્ચુંનાટો, દીવાલને હાથ લગાડી જો. પલળેલી છે. હવે પણ જો તું પાછો નહીં જાય તો મને તને અહીં છોડી જવું પડશે.” મેં કહ્યું.

“પણ અમોંતિલાડો?” એ બોલ્યો.

“હા, એ..” કહી મેં આ ખાડો ખોદવા જે પથરા હટાવ્યા હતા, એમને શોધવા લાગ્યો.

અને તરત ફરી ખાડો પૂરવા લાગ્યો. ફોર્ચુંનાટો થરથરતા ઉભો રહ્યો અને હું એને દીવાલમાં ચણવા લાગ્યો.

“મોનટ્રેસોર, શું કરે છે?”

હું કામ કરતો રહ્યો. એ સાંકળ ખોલવા જોરજોરથી પ્રયત્ન કરવા લાગ્યો. થોડા જ પથરા રહી ગયા હતા.

“હાહા.. સરસ મજાક છે, ચલ હવે મને છોડ. ઠંડ લાગી રહી છે.” એ બોલ્યો.

“ચલ તો પછી. પણ અમોંતિલાડો નથી પીવી?” મેં પૂછ્યું.

“પણ આપણે પાછું ન જવું જોઈએ. લોકો અમારી રાહ જોતા હશે.” એ બોલ્યો.

“હા, જરૂર. ચલ તો પછી.” મેં છેલ્લો પથરો ઉપાડતા કહ્યુ.

“મોનટ્રેસોર, આવું ન થાય,” એ બોલ્યો.

“આવું જ થાય,” મેં કહ્યું.

મને કોઈ જવાબ મળ્યો નહીં.

“ફોર્ચુંનાટો!” મેં બૂમ પાડી. “ફોર્ચુંનાટો!” પણ કોઈ જવાબ આવ્યો નહીં. ખાલી કોઈના ડુંસકા સંભળાયા. ભયભીત, આતંકિત, ડુંસકા.

મને ચીતરી ચઢી. ઉબકા આવ્યા. ઠંડના લીધે હશે. અને છેલ્લો પથરો જગ્યા પર ગોઠવી દીધો. અને પછી હાડકાઓ પણ એ દીવાલ પર ફરી ગોઠવી દીધા. અડધી સદી થઇ, કોઈએ એ હાડકાઓને હાથ નથી લગાવ્યો.

પ્રભુ એને શાંતિ આપે.

***ઇતિ***

કંઈ ખબર પડી કે આવી વાર્તામાં શું સાર હોઈ શકે? આવા નકામા, ગાંડા, દોસ્તો નહીં બનાવવા જે એક નાની વાતને લઈને તમને દીવાલમાં ચણી કાઢે. :-p

સોમવારે મળશું.

જય શ્રી કૃષ્ણ.

મંગળવાર છે તો બધાંના હિતની વાત કરીએ.

રકાબીમાંથી ચા ક્યારેય પીધી છે? કટિંગ અને ફુલનો અંતર જાણો છો? ચોક્કસ જાણતાં હશો. પપ્પા પહેલાં મને બહુ વઢતા જો હું રકાબી મોઢે માંડું તો, પણ હું હખણો ન થયો.

પવાલીમાંથી ચા છલકાય તો આપણને કુબેર જેવી અનુભૂતિ થાય, અત્યંત સંપન્નતાનો અનુભવ, સંતોષનો અનુભવ થાય. ગઈકાલે પપ્પાએ એક અંગ્રેજી કવિતા વાંચી, એમને ગમી તો મને મોકલાવી. મને પણ બહુ ગમી, તો મેં એને ગુજરાતીમાં લખી કાઢી.

લો, જોન પોલ મૂરની “Drinking from the saucer”.

સાંભળો.

સંપત્તિ ભેગી કરી નથી
ને હવે થશેયે નહીં.
વાંધો એનો મને નથી,
અને જીવનમાં દુઃખયે નથી.

જીવનપથ પર દાનમાં મેં
જેટલું આપ્યું લક્ષ્મી મલકાઈ.
રકાબીમાંથી પીવું છું હું,
પવાલી જે મારી ભરી છલકાઈ.

પૈસા વધારે નથી પાસે,
ખાવાના ક્યારેક થાય છે વાંધા.
પણ પ્રેમ મારાં સ્વજનો નો
લગાડે જીવનમાં સંતોષના સાંધા.

પ્રભુના આશિષને પ્રણામ,
કૃપા ઘણી એમણે વરસાઈ.
રકાબીમાંથી પીવું છું હું,
પવાલી જે મારી ભરી છલકાઈ.

આપે મને એ હિંમત,
આવે કાંધે ક્યારેક જે ભાર.
માંગતો હું એનાંથી કંઈ નથી,
આપ્યું હમેશ જરૂરથી વધાર.

મદદ કોઈની કરતા
ક્યારેય ન શરમાજે.
રકાબીમાંથી પીશું ત્યારે આપણે,
પવાલી જે અમારી ભરી છલકાશે.

તમારું પવાલું હમેશ ભરી છલકાય એવી આશા સાથે, કાલે મળશું.

ॐ सर्वमंगल मांगल्ये शिवे सर्वार्थसाधिके |
शरण्ये त्रयम्बके गौरी नारायणी नमोस्तुते ||

ઓરિજીનલ અહીં છે, જોજો મારો અનુવાદ તમારાં પ્રમાણે ઠીક બેઠો કે નહીં?

જય શ્રી કૃષ્ણ.

_*Drinking From The Saucer*_
– John Paul Moore_

I’ve never made a fortune,
And I’ll never make one now
But it really doesn’t matter
‘Cause I’m happy anyhow.

As I go along my journey
I’m reaping better than I’ve sowed
I’m drinking from the saucer
‘Cause my cup has overflowed.

I don’t have a lot of riches,
And the going’s sometimes tough
But with kin and friends to love me
I think I’m rich enough.

I thank God for the blessings
That His mercy has bestowed
I’m drinking from the saucer
‘Cause my cup has overflowed.

He gives me strength and courage
When the way grows steep and rough
I’ll not ask for other blessings
For I’m already blessed enough.

May we never be too busy
To help bear another’s load
Then we’ll all be drinking from the saucer
When our cups have overflowed.

આ અઠવાડિયામાં તમને કોઈ બહારની વાર્તા સંભળાવી નથી. ઘણી વાંચી પણ કોઈ એટલી ગમી નહોતી. મગજમાં એક વાર્તા હતી ઘણા સમયથી જે સંભળાવા માંગતો હતો, પણ એ મળતી નહોતી. બે દિવસ પહેલાં મળી, જયારે બીજું જ કંઇક શોધી રહ્યો હતો; મેકિન્લે કેન્ટોરની “અ મેન હૂ હેડ નો આઈઝ.”

આજે કોઈ ભૂમિકા નથી બાંધવાનો. કશું જ નથી કહેવાનો.

સાંભળો.

***

મિસ્ટર પારસન્સ હોટેલથી નીકળ્યા ત્યારે બહાર માર્ગ પર એક ભિખારી ચાલી રહ્યો હતો.

આંધળો ભિખારી હતો, એક તૂટેલી સોટી માર્ગ પર ટકટક કરીને, ધીમે ધીમે, સાવધાનીથી, એક આંધળાની જેમ આગળ વધી રહ્યો હતો. ઉંચો, પાતળો, ખડબચળો માણસ. એનાં જૂના લૂગડાં થીંગડાંવાળા હતાં અને ખભે એક ઝોળી લટકી રહી હતી. એમાં કંઇક વેંચવા માટે હતું કદાચ. હળવો તાપ, હવામાં વસંતની સુગંધી હતી.

ત્યાં ઉભા પારસન્સને ટકટક સાંભળી બધાં જ આંધળા લોકો પર ખબર નહીં કેમ દયા આવી. થોડા વર્ષો પહેલાં એ ખાલી એક મિસ્ત્રી હતા, પણ મહેનતથી આજે તે સફળ હતા, સમાજમાં તેમનું નામ હતું, લોકો માટે તે આદર્શ હતા. એમણે પ્રભુનો અભાર માન્યો કે એ હજી જુવાન હતા. શિયાળા પછી વસંત તો આવે જ!

એ ચાલે તે પહેલાં આંધળો ભિખારી પાસે આવીને બોલ્યો, “એક મિનિટ આપશો સાહેબ?”

“હું જલ્દીમાં છું. તમારી કંઈ મદદ કરી શકું?” પારસન્સ બોલ્યો.

“હું કોઈ ભિખારી નથી સાહેબ. મારી પાસે આ–” ઝોળીમાંથી એક સરસ સિગરેટ લાઈટર કાઢી ભિખારીએ પારસન્સના હાથમાં મૂકતા કહ્યું. “સરસ વસ્તુ છે તમારાં માટે. બહુ કામની છે. ખાલી એક ડોલર.”

પારસન્સ ત્યાં ઉભા રહ્યા, થોડા ચિડાવેલા ને થોડા શરમિંદા. પારસન્સ દેખાવડો હતો, એનાં લૂગડાં મોઘાં હતાં, માથે હેટ હતી, ને હાથમાં રૂપાળી છડી. એ વાત અલગ હતી કે ભિખારી આંધળો હતો અને આ બધું જોઈ નહોતો શકતો. પારસન્સ ધીમેથી બોલ્યો, “પણ હું સિગરેટ નથી ફૂંકતો.”

“પણ તમારાં મિત્રો હશે ને! આ કોઈના માટે ગીફ્ટ તરીકે લઇ જાઓ.” ભિખારી કગરયો. “શું એક દરિદ્ર માણસને મદદ નહીં કરો?”

પારસન્સએ ખીસામાં હાથ નાખ્યો અને એક ડોલર કાઢ્યો અને ભિખારીના હાથમાં મૂક્યો. “ચોક્કસ કરીશ. હા, કોઈને અપાય તો ખરું. તમે શું જરાય જોઈ નથી શકતાં?”

ડોલર ખીસામાં મૂકતા ભિખારી બોલ્યો, “ચૌદ વર્ષથી, સાહેબ.” અને પછી જેમ કે કોઈ મોટી વાત હોય, તેમ બોલ્યો, “વેસ્ટબરી, સાહેબ. તમે જાણો છો?”

“વેસ્ટબરી?” પારસન્સ બોલ્યો, “પેલો રસાયણિક ધડાકો? એનાં વિશે તો ઘણા વર્ષોથી છાપામાં કંઈ આવ્યું નથી, પણ એ સમયનો બહુ ભયંકર ધડાકો હતો…”

“બધાં જ ભૂલી ગયા,” આંધળો બોલ્યો. “પણ જે એમાં હતો, એમને તો ક્યારેય ભુલાશે નહીં. છેલ્લી વખત જયારે મેં જોયું તો હું ‘સી’ શોપમાં હતો અને પછી ધડાકો થયો અને તૂટેલી કાંચની બારીઓમાંથી ગેસ અંદર ભરાઈ રહી હતી.”

પારસન્સને ઉધરસ આવી, પણ આંધળો ભિખારી તો વાતે ચઢ્યો હતો. અને કદાચ સાહેબનાં ખીસામાં એક ડોલરથી વધારે પૈસા પણ હોય.

“તમને બતાવું કે મારી આંખો કેવી રીતે ગઈ?” ભિખારી આગળ બોલ્યો.

પારસન્સ જવાબ આપે તે પહેલાં તો ભિખારી મંડી પડ્યો એની વાર્તા કહેવા.

“હું ‘સી’ શોપમાં હતો, બહાર નીકળવા વાળા છેલ્લાં લોકોમાંથી એક. બધે જ ધડાકા થઇ રહ્યાં હતાં, બહાર નીકળવું સહેલું નહોતું, પણ અંદર તો મરવું નક્કી હતું. એટલે બધાં જ બહાર ભાગી રહ્યાં હતાં. ઘણાં આરામથી નીકળી ગયાં પણ જેવો હું બારણા સુધી પહોંચ્યો, એવો મને પાછળથી એક બીજા માણસે પકડી લીધો. એને મને ધક્કો મારીને નીચે પડી દીધો અને મારાં ઉપરથી બહાર નીકળવા લાગ્યો. મેં લડવાની કોશિશ કરી પણ એ મારાથી વધારે મોટો ને તાકાતવર હતો. ગાંડો હતો, અમે બન્ને આરામથી નીકળી ગયા હોત, પણ એણે મારાં પગ ખેચીને મને પાછળ હડસેલો આપ્યો અને બહાર નીકળી ગયો અને ગેસ મારાં ઉપર પડી. હું આંધળો થઇ ગયો. હું બહુ પ્રયત્ન કરું છું એને માફ કરવા, પણ નથી થતું.” ભિખારીનું ગળું ભરાઈ આવ્યું. પછી તે બોલ્યો, “આ રીતે હું આંધળો થયો, સાહેબ.”

બન્ને વચ્ચેથી પવન પસાર થયો.

“આ રીતે નહીં,” પારસન્સ બોલ્યો.

ભિખારી ક્રોધમાં કમકમી ગયો. “એટલે? તમે કહેવા શું માંગો છો?”

“વાર્તા ખરી છે,” પારસન્સ બોલ્યો. “પણ જેમ તે કહ્યું એમ નહોતું થયું.”

“થયું નહોતું?” ગરમ અવાજે આંધળો ભિખારી બોલ્યો.

“હું પણ ‘સી’ શોપમાં હતો,” પારસન્સ બોલ્યો. “તને એ માણસે ધક્કો નહોતો માર્યો. તે એ માણસને ધક્કો માર્યો હતો. તું મારાથી ઊંચો હતો. તું મને નીચે પાડીને મારાં ઉપરથી બહાર જતો રહ્યો, માર્ક.”

ઘણીવાર સુધી આંધળો ભિખારી એમને એમ ઉભો રહ્યો. ને પછી ધીમેથી બોલ્યો, “પારસન્સ. ઓ પ્રભુ. ઓ પ્રભુ. મને હતું કે તું–“

પછી ભિખારીએ જોરથી ચીસ પાડી. “હા, એવું થયું હશે. એવું થયું હશે. પણ હું આજે અહીં તારી સામે આંધળો ઉભો છું ને તું મારાં પર હસી રહ્યો છે. મને ભીખ આપી મારી ઠેકડી ઉડાવી રહ્યો છે. હું આંધળો છું.”

માર્ગ પર ચાલતાં લોકો બન્નેને જોઈ રહ્યાં.

“તું બચી ગયો. ને હું આંધળો થઇ ગયો. હું–“

“અલ્યા, માર્ક.” પારસન્સ બોલ્યો, “શાંત થા. એમાં બૂમો શાની પાડે છે. આંધળો તો હું પણ છું.”

*** ઇતિ***

આજે ગૃહકાર્ય તમારાં માટે. કોમેન્ટમાં આ વાર્તાનો સાર મને બતાવો. જે સાર મને સૌથી વધારે ગમશે, એ હું પોસ્ટમાં મૂકીશ તમારાં નામ સાથે અને મારી નવલકથા ‘સકંજો’ તમને મારા હસ્તાક્ષર સાથે મોકલાવી આપીશ. વિજેતાનું નામ આવતા શુક્રવારની પોસ્ટમાં જાહેર કરવામાં આવશે.

જય શ્રી કૃષ્ણ.

પરિસ્થિતિ ક્યારેક આપણી પડખે તો ક્યારેક આપણી સામે ઉભી રહે છે. અને ક્યારેક એવી પરિસ્થિતિ આવે કે તમે ગમે તેટલું જોર લગાવો તો પણ પરિણામ તમારા હકમાં ન આવે. આવી કફોડી સ્થિતિમાં મોટાભાગે આપણે પ્રભુને યાદ કરીએ છીએ.

બધું પહેલાંથી પ્રભુ પર છોડે તે ભક્ત, ને થાય એટલું કર્યા બાદ છોડે તે કર્મયોગી. સનાતન સંસ્કૃતિમાં બંને માર્ગ ઉચિત છે. મને કર્મયોગમાં વધારે વિશ્વાસ છે, કદાચ ઉંમરના લીધે. મારી વાર્તાઓના પાત્રો પણ કોઈ સંજોગમાં હાર ન માને. પરિણામ ભલે જે હોય તે, પણ પાત્રો હમેશ નીચેની પંક્તિઓ જેવા જ હોય.

હું બેફામ તો નથી, પણ ક્યારેક ક્યારેક કલમથી શાયરી કાગળ પર આવી જાય છે.

जानके न सही,
गलती मुझसे भी होती है।
सरेआम न सही,
आंखे मेरी भी रोती है।
मांगू और क्या तुझसे मै
मेरे राम बस इतना हो करम।
जब न हालात हो मेरे बस में
मेरे जज़बात मेरे काबू हो।

આવા જ એક માણસ, ઈવાનની વાર્તા આજે લઈને આવ્યો છું. લીઓ ટોલસ્ટોયની “ગોડ સીસ ધ ટ્રૂથ બટ વેઇટ્સ”.

સાંભળો.

***

વ્લાદિમીર શહેરમાં ઇવાન નામનો એક વેપારી હતો. ઇવાનને પહેલાં તો પીવાની બહુ આદત હોય છે પણ સમય અને લગ્નની સાથે સાથે એ વ્યવસ્થિત થઇ જાય છે. પતિ-પત્નીને એક બાળક પણ હોય છે. વેપારના લીધે એને અવાર નવાર બહારગામ જવાનું થતું હોય છે. એક દિવસ એવી જ એક યાત્રા પર એ નીકળવાનો હોય છે ત્યારે પત્ની એને રોકે છે. પત્નીએ એક દુહ્સ્વપ્ન જોયું હોય છે જેમાં ઇવાન એને ઘરડો દેખાય છે. ઇવાન હસીને નીકળી પડે છે.

રસ્તામાં ઇવાનને એક બીજો વેપારી મળે છે અને બન્ને રાત્રે એક જ વિસામે રહી જાય છે. તે રાત ઇવાન બીજા વેપારી સાથે ખૂબ શરાબ પીને પોતાના કમરમાં જઈને સૂઇ જાય છે. સવારે તે વહેલાં ઉઠે છે ને ફરી ચાલવા માંડે છે. એ થોડો આગળ જાય છે ને પાછળથી પોલીસ આવે છે. પોલીસ ઇવાનથી પૂછપરખ કરે છે અને પછી કહે છે કે એક વેપારીની ગઈકાલે હત્યા કરવામાં આવી છે. તપાસ દરમિયાન ઇવાનના સમાનમાંથી એક લોહિયાળ છરી મળી આવે છે અને તેની ધરપકડ કરવામાં આવે છે. એ ઘણીવાર કહે છે કે એને કંઈ કર્યું નથી, પણ છરી મળ્યાં પછી એને કોણ સાંભળે?

ઇવાન ઉપર મુકદમો ચાલે છે અને એનાં બધાં ઓળખીતાને પણ સાક્ષી તરીકે બોલવામાં આવે છે. બધાં કહે છે કે પહેલાં ખૂબ પીતો હતો, પણ હવે નહીં. પુરાવાનાં આધારે ઇવાનને દોશી કરાર કરવામાં આવે છે અને એને પહેલા ચાબુકથી મારવાની સજા મળે છે અને પછી સાઈબિરિયા મોકલવામાં આવે છે. જેવું આજાદી પહેલાં આપણા માટે કાલાપાની હતું, એવું જ રૂસીઓ માટે સાઈબિરિયા છે.

એની પત્ની જતા પહેલાં એને મળવા આવે છે અને ઝારને (રૂસનાં રાજાને ઝાર કહેવાય) અરજી કરવાની વાત કહે છે. સાથે સાથે પત્ની એ પણ પૂછે છે કે જો તે આવું કર્યું હોય તો બતાવી દે. પત્નીની શંકા જોઇને ઇવાન તૂટી જાય છે. ઇવાન વર્ષો શુધી કેટલાય લોકોને અરજી કરે છે, પણ ક્યાંયથી કોઈ સારા સમાચાર આવતા નથી. નાઉમેદ થઇ ઇવાન પ્રભુ તરફ ઢોળાય છે. એ બધું જ પ્રભુને સોંપી દે છે પણ એની સાથે જે બન્યું એની ટીસ હમેશ એની સાથે રહે છે.

જેલમા ધીમે ધીમે લોકો ઇવાનને પસંદ કરવા લાગે છે. એટલી હદે કે કોઈ કજિયો હોય કે પછી કોઈ અરજી, બધી જ વાતમાં ઇવાનને લોકો આગળ કરે છે. સમય ચાલતો રહે છે અને ૨૬ વર્ષ વીતી જાય છે. ઇવાનના વાળ પણ ધોળા થઇ જાય છે. એ પાતળો સૂકાયેલા પાંદડા જેવો થઈ જાય છે. કેટલાય કેદીઓ આવે છે ને જાય છે, ઇવાન ત્યાંનો ત્યાં. પછી એક દિવસ જયારે એ બેઠો હોય છે તો થોડાંક નવા કેદીઓને જોવે છે. એમાંથી એક માણસ, મકર, બડાશ મારતો હોય છે કે કઈ રીતે એને એક વેપારીની હત્યા કરી પણ ક્યારેય પકડાયો નહીં. થોડા દિવસોમાં ઇવાનને ખાતરી થઇ જાય છે કે મકર જ એ માણસ છે જેના લીધે ઇવાને આખી જિંદગી જેલમાં કાઢી છે.

મકર ખાડો ખોદી જેલમાંથી નાસી છૂટવાનાં પ્રયત્ન કરે છે જેની ખબર ઇવાનને થઇ જાય છે. મકરને પણ અત્યાર સુધી એ વાતની જાન થઇ ગઈ હોય છે કે ઇવાન એ જ છે જે એ વેપારીની હત્યામાં અહીં સજા કાપી રહ્યો હોય છે. એ ઇવાનને ધમકાવે છે કે જો પોલીસને કંઈ પણ કહીશ તો એ ઇવાનને મારી નાખશે. પોલીસને ખાડો મળી આવે છે અને જેલર ઇવાનને પૂછે છે કેમકે ઇવાન ક્યારેય ખોટું બોલતો નથી. ઇવાન જેલરને કહે છે કે ખાડા વિશે એને કોઈ વાત કહેવી નથી, અને જો સજા જ કરવી હોય તો એનાં માટે પણ પોતે તૈયાર છે.

એ રાત્રે મકર ઇવાન પાસે આવે છે અને બધું સ્વીકારી એનાંથી રડતાં રડતાં માફી માંગે છે. ઇવાન એને માફ કરે છે અને એ ઘડીએ ઇવાનને વર્ષોની એ ટીસથી મુક્તિ મળે છે. એનાં હૈયે ભાર હળવું થઇ જાય છે. મકર આવતા દહાડે ન્યાયાધીશ સામે બધું કુબૂલી લે છે અને જેલર ઇવાનની સ્વતંત્રતાનું કાગળીયું લઈને ઇવાન પાસે પહોંચે છે.

પણ ઇવાન તો ત્યાર સુધી હમેશ માટે સ્વતંત્ર થઇ ગયો હોય છે.

*** ઇતિ ***

આ વાર્તા ઉપરથી કેટલીય અંગ્રેજી અને હિન્દી પીકચરો બની છે. મારી પ્રિય છે.

સાર: એમ તો આપણે કહી શકીએ કે પ્રભુના ત્યાં દેર છે અંધેર નહીં અને એક અંશે આ વર્તાનો સાર આ પણ છે. પણ મારાં માટે નહીં. પરિસ્થિતિ અને એ પરિસ્થિતિ સામે આપણી પ્રતિક્રિયા, એ આ વાર્તાનો સાર છે. પરિસ્થિતિ પર આપણે ક્યારેય કાબૂ નહીં કરી શકવાના, પણ પ્રતિક્રિયા પણ આપણો કાબૂ ચોક્કસ છે. પ્રતિક્રિયાથી મુનશીજીની પૃથિવીવલ્લભ યાદ આવી, આવતા અઠવાડિયે તમારાં માટે લઈને આવીશ.

જય શ્રી કૃષ્ણ.

આજે સોમવાર. કાલે શું? મેં તમને બતાવ્યું હતું કે હું સાંજે છોકરાંઓને અંગ્રેજી ભણાવું છું. અને આ સ્કૂલ નથી એટલે હજર રહેવું તે ફરજીયાત નથી. તો એવાં થોડાં છોકરાંઓ છે જે ક્યારેક આવે ને ક્યારેક ન આવે.

એવો જ એક છોકરો થોડા દિવસ પહેલાં મળ્યો તો મેં એને પૂછ્યું, કેમ આવતો નથી. જવાબમાં ઘણી બધી વાતો સાંભળવા મળી ને મેં છેલ્લે પૂછ્યું હવે ક્યારે આવીશ, તો એણે કહ્યું કાલે.

હવે હું હસવા લાગ્યો તો એણે પૂછ્યું કેમ હસો છો સર? એટલે મેં કહ્યું, તારા જવાબથી એક વાર્તા યાદ આવી. એની પાસે થોડો વખત હતો તો મેં સંભળાવી.

સાંભળો.

***

બહુ વખત પહેલાંની વાત છે. એક ડોસીમા હતાં. બહુ ઘરડાં, ચામડીએ કરચલીઓ, મ્હોં પર સ્મિત, સંતોષ ને શાંતિ એકીસાથે, ધોળેલી કેરી જેવાં પોચા-પોચા, નાના બાળકોને ગમે એવાં દાદીમા. એ એકલા રહેતાં હતાં, છોકરાઓ બીજે ગામડે. ખાલી છોકરાંઓના નહીં, ડોસી હસે તો લોકોનાં હૈયાં ઓગળી જાય, એવા હતાં ડોસી.

હવે એમની ઉમર ઘણી થઈ હતી ને વહેલાં-મોડાં યમરાજ બોલાવવા આવે એ વખત થઈ ગયો હતો. ને ડોસી રાહ જ જોતાં હતાં. એમને વધારે રાહ જોવી નહીં પડી, એક સાંજે બારણે ટકોર થઈ. બારણું ખોલ્યું તો યમદૂત ઉભો હતો, ઊંચો, જાડો, કાળો, બીક લાગે એવો.

“ચાલો, ડોસી. યમરાજનું તેડું આવ્યું છે. તૈયાર થઈ જાવ.” ભારે અવાજે યમદૂત બોલ્યો.

“ઓહ દીકરા, તું આવ્યો. હું તારી જ રાહ જોતી હતી,” ડોસીમા બોલ્યાં.

યમદૂતને નવાઈ લાગી. એને જોઈને તો મોટાભાગનાં લોકો બેભાન થઈ જતાં ને જે ભાનમાં રહેતાં, તે કગરવા લાગતાં. આ કેવાં ડોસી હતાં? અને એમનું સ્મિત કેવું માતાનું વાત્સલ્ય જેવું હતું?

એ શાંત થઈ બોલ્યો, “હા, બા. વખત થયો. ચાલો.”

“એ તો હું જાણું છું ને હાલ ચાલવા મંડુ. પણ..”

“પણ શું, બા?” યમદૂતથી પૂછ્યા વગર રહેવાયું નહીં.

“મારો દીકરો બીજા ગામે રહે છે, એને એક છેલ્લી વાર મળવાની ઈચ્છા છે…” કહેતાં કહેતાં બા શાંત પડી ગયાં ને યમદૂત મુઝવણમાં મૂકાઈ ગયો.

પણ પછી એ બોલ્યો, “ઠીક ત્યારે, બા. તમે દીકરાને મળી આવો. હું તમને બે દિવસ પછી મળું.”

“ઓહ, દીકરા, તારું ભલું થાય.”

યમદૂત કોઈ નાના કુરકુરિયાને માથે હાથ રાખો એમ ખુશ થતા ચાલ્યો ગયો.

બે દિવસ પછી એ પાછો આવ્યો તો બાને એમની દીકરીને મળવા જવું હતું. યમદૂત ફરી ડોસી વગર પાછો ગયો. યમરાજને ખબર પડી. યમદૂતે કહ્યું કે એ ડોસીમા તો ભલભલાને કાબુ કરે એવાં છે. યમદૂતને સજા કરવામાં આવી. હવે યમરાજ પોતે જ ડોસીને લેવા પહોંચ્યા.

આ વખત બારણે ટકોર નહીં, જોરથી ખડખડ થઈ. ડોસીએ બારણું ખોલ્યું તો સામે તેમના ભવ્યરૂપમાં સ્વયં યમરાજ હતા. માથે પ્રભામંડળ, હાથમાં ગદા, સાથે ઉભો એમનો વાહન.

ડોસીમા બોલ્યાં, “ઓહ હો હો, દેવ. તમે પોતે? લ્યો, મારું આહોભાગ કે તમે સ્વયં મને તેડવા આવ્યા. હું તૈયારી કરી બેસી હતી.”

યમરાજ ડોસીમાને જોઈ અને સાંભળીને ઢીલા પડ્યા. ને પછી બોલ્યા, “તો ચાલો, ડોસી.”

“આ લ્યો, ચાલો,” કહી ડોસી બારણું વખવા ગયાં ને અટકી ગયાં.

“શું થયું, ડોસીમા?” યમરાજે સાવધ રહી પૂછ્યું.

“તમે મને બે વાર રજા આપી એટલે મેં તમારાં મંદિરમાં દીવો પ્રગટાવાની બાધા લીધી હતી.”

હવે યમરાજ એકદમ સાવધ થઈ ગયા. પાછા જઈને યમદૂતની સજા માફ કરવા નક્કી કર્યું. ડોસીમા સાચે જ જબરા હતાં. પછી બોલ્યા.

“ડોસી, હું જાણું છું તમે શું કરી રહ્યાં છો. પણ તમે બાધા પણ મારી જ લીધી છે. હું તમને એક શરતે જવા દઈશ.”

“શી શરત, દેવ,” ડોસી ભોળપણથી બોલ્યાં.

“મને લિખિતમાં ખાતરી જોઈએ.” યમરાજ બોલ્યા.

ડોસી ઘરનાં અંદર પેઠાં અને દીવાલ પર લખી દીધું.

“હું વચન આપું છું, કે કાલે તમારી સાથે આવીશ.”

આ જોઈને યમરાજે હાશ કરી, ને ચાલ્યા ગયા. અને ડોસીબા ચિરંજીવી થઈ ગયાં. યમરાજ રોજેરોજ ઘરે આવે; વાંચે, “હું વચન આપું છું, કે કાલે તમારી સાથે આવીશ”; ને ચાલ્યા જાય. કેમકે કાલ તો ક્યારેય આવે જ નહીં.

***

સાર લખવાની જરૂર નથી. તમારાં હિસાબે જે પણ કામ જરૂરનું છે, એ ક્યારેય કાલ ઉપર ન મૂકતાં, એટલું જ! જેમ આજે સોમવાર છે ને ઑફિસ કાલે નહીં, આજે જ જવું પડશે. તો ચાલો ત્યારે.

હર હર.

સનાતન સંસ્કૃતિમાં તમને ઘણા એવા દૃષ્ટાંત મળશે જેમાં સદ્ધર કુટુંબમાં જન્મેલા લોકો સન્યાસ તરફ ખેંચાયા છે. હજી સમાચારમાં સુરતમાં સ્કૂલ પછી છોકરાઓએ દીક્ષા લીધી હોય એવી વાતો આવે છે ખરી. પણ બે બહુ મોટા આવા નામ છે બુદ્ધ ભગવાન અને મહાવીર ભગવાન. બંને રાજકુટુંબના હતા ને બંને મહાન વિચારકો થયા.

તો એક અંશે એવું કહી શકાય કે જ્ઞાનેન્દ્રિયોને સંતોષ આપ્યા વગર અલિપ્તતાની અનુભૂતિ થતી નથી. આજે તમને ઑસ્કર વાઈલ્ડની ૧૮૮૮માં પ્રકાશિત “ધ હૅપી પ્રિન્સ” કહું. ક્યારેક ઑસ્કર વાઈલ્ડ વિશે વાંચી જોજો, એમની જીવની તો આના કરતાંય વધારે કરુણાંંત છે.

સાંભળો.

***

શહેરના મધ્યમાં એક ઊંચા થાંભલા પર હતી એક ઊંચી પ્રતિમા, “હૅપી પ્રિન્સ”ની પ્રતિમા. સોનેરી ચાદરથી મઢેલી, નીલમની આંખો ને કમરમાં તલવાર, જેની મૂઠમાં માણેક લગાડ્યું હતું.

મૂર્તિની નીચેથી પસાર થતાં લોકો એને જોઈને ખુશ થતાં અને ખૂબ વાખાણતાં. કેવો સરસ રાજકુમાર હતો, તેઓ કહેતા, હમેશ ખુશ રહેતો. ક્યારેક કોઈ મા તેના છોકરાને લઈને નીચેથી જતી તો છોકરાને શીખામણ આપતી કે શું આખો દિવસ રડ રડ કરે છે, રાજકુમારને જો, ક્યારેય રડતો નહોતો.

શિયાળાની શરૂઆત થઈ ને ત્યાંની ટાઢથી બચવા યાયાવર પક્ષીઓ ઈજીપ્ત જવા લાગ્યા, પણ એક ચકલી પાછળ રહી ગઈ. એ ત્રણેક અઠવાડિયા પછી ઈજીપ્ત માટે નીકળી ને સાંજ પડ્યે શહેરમાં પહોંચી.

રાત રોકાવા ચકીએ હૅપી પ્રિન્સના બે પગ વચ્ચે જગ્યા બનાવી ને ઊંઘવા જતી જ હતી કે એના માથે પાણીનું ટીપું પડ્યું.

“આ કેવી મૂર્તિ જે વરસાદથી પણ નથી બચાવી શકતી?” ચકલીએ ઉપર જોતા કહ્યું પણ આકાશ તો કોરું હતું.

પાંખો મ્હોં પર રાખીને એ ફરી ઊંઘવા ગઈ ને ફરી ટીપું પડ્યું. એને ધ્યાનથી ઉપર જોયું તો ખબર પડી કે ટીપું તો મૂર્તિની આંખમાંથી પડતું હતું. ચકી ઉડીને પ્રિન્સના ખભે બેસી.

“શું થયું? કેમ રડો છો?” ચકલીએ પૂછ્યું.

“મારું આખું જીવન મહેલમાં પસાર થયું. ક્યારેય કોઈ વાતનો ખપ જોયો નહોતો. ને જ્યારે હું મરણ પામ્યો, તો લોકોએ મને આટલે ઊંચે ઉભો કરી નાખ્યો. અહીંથી શહેરી લોકોની વ્યથા, દરિદ્રતા, બધું જ દેખાય છે. ખપ શું હોય તે ખબર પડવાથી હું રડું છું.”

“એ તો બધે જ એવું જ છે. હું ઈજીપ્ત જાઉં છું, ત્યાં પણ એવું જ છે. રડવાથી શું થશે? તમે કાંઈ કરી શકો એમ છો નહીં.” ચકલીએ સમજાવ્યું.

“કરી શકું છું, બસ મારી મદદ કર, વ્હાલી ચકલી. જો, એ પેલું ઘર દેખાય છે? ત્યાં એક મા પાસે છોકરાઓને આપવા ખાવાનું નથી. એમ કર, મારી તલવારમાંથી માણેક કાઢીને ત્યાં આપી આવ.”

ચકલી એવું જ કરે છે. સવારે એ ઈજીપ્ત જવા માટે નીકળવા તૈયાર થાય છે તો પ્રિન્સ એને રોકે છે.

“વ્હાલી ચકી, એક દિવસ વધારે રોકાઈ જા. હજી ઘણાં લોકોને મદદ થાય એમ છે.”

“પણ ટાઢ વધે છે, મારાથી સહેવાય એમ નથી.”

“એક દિવસ, બસ.”

“પણ, હવે તું શું આપીશ? માણેક તો ગયો.”

“મારી આંખો નીલમની છે.”

“ગાંડો થયો છે? તું આંધળો થઈ જઈશ.”

“તો શું થયું? તું છે ને!”

ટાઢ વધતી જાય છે ને બે દિવસમાં પ્રિન્સની આંખો પણ જતી રહે છે. હવે ચકલી એને છોડીને જવા નથી માંગતી. એ ભયંકર ટાઢમાં એનાં ખભે બેસીને એને ઈજીપ્તની વાતો બતાવે છે.

પ્રિન્સ કહે છે, એ વાતો નહીં, તું મને શહેરની વાતો બતાવ. જ્યાં જ્યાં જરૂર છે, મારા શરીર પર લાગેલી સોનેરી ચાદર ખોતરી ખોતરીને ત્યાં ત્યાં આપી આવ. અસહ્ય ટાઢનાં ચાલતાં પણ ચકલી દિવસ રાત લોકોને સોનું આપીને કામ કરે છે. જ્યારે છેલ્લે ચાદરનો એક અંશ પણ બચતો નથી, તો ચકી પ્રિન્સના ખભે આવી બેસે છે અને કહે છે.

“હવે હું જઈ રહી છું, મારા વ્હાલા પ્રિન્સ.”

“ઓહ! તું ઈજીપ્ત માટે ઉપડે છે?”

“નહીં મારા વ્હાલા. પ્રભુને ત્યાં જવા ઉપડું છું.”

એમ કહીને ચકી પ્રિન્સના પગ પાસે ઢળી પડે છે ને લોકોને પ્રતિમામાંથી કંઇક તૂટવાનો જોરથી અવાજ આવે છે.

આવતા દિવસે મેયર ત્યાંથી નીકળે છે ને ઉપર જોવે છે તો એના મ્હોંથી હાય નીકળી જાય છે.

“કેટલી ગંદી થઈ ગઈ છે આ મૂર્તિ. આ અહીં ન શોભે. એને નીચે ઉતારો ને એની જ્ગ્યાએ મારી પ્રતિમા લગાવો. ને હા! આ મારેલી ચકલીને કોઈ કચરામાં નાખો.”

થોડા દિવસ પછી લુહાર મેયર પાસે જાય છે.

“કામ થઈ ગયું?” મેયર પૂછે છે.

“હા, પ્રિન્સની મૂર્તિ ઓગાળીને એમાંથી તમારી પ્રતિમા તૈયાર છે. પણ એક વાત સમજાઈ નહીં.”

લુહાર મેયર સામે ધાતુના બે ટુકડા મૂકે છે.

“આ તો સીસું છે, તરત જ પ્રવાહી થઈ જાય છે. પણ જેટલુંય મથ્યો, આ ટુકડા ઓગળ્યા જ નહીં.”

“તો શું? ફેંકી દો એને.”

ને એ ટુકડા, પ્રિન્સના હૃદયનાં બે કટકા, કચરામાં ચકી પાસે જ ફેંકી દેવામાં આવ્યા.

પછી પ્રભુ જ્યારે એના ફરિસ્તાઓને એની પાસે શોભે એવું કંઈ લઈ આવવા કહે છે તો એક ફરિસ્તો ચકીનું મૃત શરીર ને પ્રિન્સનું તૂટેલું હૈયું લઈ આવે છે. પ્રેમ તો હમેશ પ્રભુના દરબારમાં શોભે.

***

સાર: વાર્તા મને ગમી નહીં, કરુણ અંત હતો, અને મને કરુણ અંત ગમતાં નથી. પ્રશ્નો પણ ઉઠ્યા કે આ કેવો પ્રેમ? જાત ભુલાવે તે કેવો પ્રેમ? અને શું એવી સેવા કોઈ અર્થની જેમાં તમે પોતે જ ખપી જાઓ?

ચકલી પ્રિન્સના પ્રેમમાં હતી ને એના માટે સર્વસ્વ ત્યાગ કરી કામ કરતી રહી. પ્રિન્સ સેવમાં એવો પડ્યો હતો કે પોતાનું સર્વસ આપી દીધું. પણ સેવામાં એ જોઈ ન શક્યો કે ચકલી ટાઢનાં લીધે મરી જશે અને એ વાત મને જરાય ન ગમી.

મને ત્રણ વસ્તુ તમને કહેવી છે.

પ્રથમ તો એ કે સંતાનોને વાત્સલ્યના એવા મહેલમાં ન રહેવા દો કે એ લોકો દુનિયાનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ જોઈ ન શકે. સંસારમાં સારું, ખરાબ, બધું જ છે. હું તો પહેલી કક્ષામાં હતો ને સાયકલ લઈ માર્કેટ જવા ઉપડી જતો, હવે શી ખબર, પોતાની સંતાનોને એકલાં જવા દેતાં બીક લાગે છે. પણ કરવું જ પડશે, નહીંતર એ લોકો મોટા નહીં થાય.

બીજું એ કે લોકસેવા માટે મરશો નહીં, લોકસેવા માટે જીવો. જાત ખયાલ રાખીને તમે લોકોની વધારે સેવા કરી શકશો.

ત્રીજું, જે તમારાં પ્રેમ માટે સર્વસ્વ આપે છે, એનું ખ્યાલ રાખો. ચકલી કહેતી રહી કે એને જવું છે, ને પ્રિન્સ એને રોકતો રહ્યો. જ્યારે સ્કૂલમાં વાંચી હતી, તો એટલું ખરાબ નહોતું લાગ્યું જેટલું આજે લાગ્યું. સાચે તો વાર્તાનું નામ ધ હૅપી પ્રિન્સ નહીં પણ ચકલીની કરુણ પ્રેમકથા હોવું જોઈએ.

નરસિંહ મહેતાના ભજનની બે લીટી તમારાં માટે લખતો જાઉં છું. સોમવારે મળશું.

વૈષ્ણવ જન તો તેને રે કહીએ જે
પીડ પરાઈ જાણે રે,
પર દુઃખે ઉપકાર કરે તોયે
મન અભિમાન ન આણે રે..

જય શ્રી કૃષ્ણ.